Thực hư chuyện “vô danh hóa” tác phẩm của Trần Đăng Khoa

Tác phẩm của Trần đại đăng khoa có mặt trong bộ "Từ điển Type Truyện dân gian Việt Nam" do Nhà xuất bản Lao động ấn hành cuối năm, 2012. Thực hư câu chuyện thế nào? Tác phẩm viết từ 1970 “Tự điển Type Truyện dân gian Việt Nam” là một công trình khoa học của Viện văn học, được Chính phủ tài trợ, do PGS.TS Nguyễn Thị Huế làm chủ biên. Đọc cuốn sách này thi sĩ Trần Đăng Khoa “tá hỏa” khi thấy trường ca “Đi đánh Thần Hạn” của mình lại bị coi là sáng tác tập thể của dân gian, lưu truyền ở tỉnh Bạc Liêu, nằm trong kho tàng dân gian riêng của tỉnh Bạc Liêu. Theo nhà thơ Trần Đăng Khoa, trường ca “Đi đánh Thần Hạn” được viết khi tác giả mới 11 tuổi, được xuất bản lần trước hết trên tuần báo Văn nghệ tháng 9/1970. Sau đó tỉnh Hải Dương đã in riêng trường ca này khi tác giả còn học lớp 5 và Hà Nội tái bản khoảng hơn 30 lần. “Câu chuyện bắt đầu từ “Tết mồng Năm, tháng Năm - Ngọc Hoàng có giỗ - Thần Hạn sang … Ăn tiệc suốt chín tháng mười ngày – Thần say… Bụng Thần hóa chiếc thùng không đáy - Thần vơ từng gùi - Sục vòi - Hút chưa hết một hơi - Cạn nước - Cơn khát vẫn chưa đi - Thần bay ngang bay dọc - Cát mù - Bão thốc.” Thế là cả một vùng tươi xanh trù mật hóa miền đất chết”... Và rồi dưới “ngọn cờ” của cụ già, một lực lượng đông đảo đã được tập kết: Mía, Dừa, Thông, Viên Sỏi đường làng, Cua… cùng trẻ già, trai gái. Tuốt lên lưng Cua, bay lên trời, chống chọi với Thần Hạn. Một cuộc chiến không cân sức. Rất cam go. Nhiều tình tiết bất ngờ, chẳng thể lường trước. Nhưng rồi đã chiến thắng. Tranh “Đi đánh Thần Hạn” minh họa của Trương Qua Vậy mà bây chừ cái trường ca này lại bị hóa phép thành truyện dân gian Bạc Liêu, nhà thơ Trần đại đăng khoa đặt câu hỏi: “Vậy chứng cứ đâu mà PGS - TS Nguyễn Thị Huế và các nhà khoa học đồng tác giả lại khẳng định trong một công trình khoa học rằng “Đi đánh Thần Hạn” là truyện dân gian Bạc Liêu? Xin bà và các cộng sự hãy đưa ra văn bản mà các vị lấy làm tư liệu nghiên cứu, là văn bản “Đi đánh Thần Hạn” đã được in ở Bạc Liêu trước năm 1970, là năm tôi công bố tác phẩm này?” Nhà thơ kết luận rằng: “Thực ra, những chuyện cẩu thả như thế này trong các công trình được gọi là khoa học, cứ dựng lên để vét tiền dân vẫn diễn ra như cơm bữa, chán đến mức chẳng còn muốn nói nữa. Nhưng ở đây nó lại liên tưởng đến một tác phẩm của tôi, một tác phẩm đã in đi in lại nhiều lần và nhiều người cũng đã biết nên tôi buộc lòng phải lên tiếng, kẻo rồi có bạn đọc lại hiểu lầm, lại tưởng là lão Khoa đã đạo văn, mà đạo văn từ khi mới nứt mắt”. Dân gian hóa Sau khi đọc bài báo của nhà thơ Trần Đăng Khoa, chủ biên của công trình “Từ điển type truyện dân gian Việt Nam” là PGS.TS Nguyễn Thị Huế đã có phúc âm để trả lời những câu hỏi mà nhà thơ Trần đại đăng khoa đã đặt ra. Theo vị chủ biên này thì cuốn “tự vị type truyện dân gian Việt Nam” do một tập thể soạn, trên cơ sở tụ họp gần 220 đầu sách sưu tầm, biên soạn truyện kể dân gian các dân tộc Việt Nam. Từ đó xây dựng 761 mục từ, cũng tức là 761 danh mục type (kiểu truyện) với 2270 cốt truyện dân gian. Như mục Phàm lệ biên soạn đã nêu rõ “Khác với các hợp tuyển, bộ thư mục này không bao gồm thảy nội dung của một câu chuyện nào mà chỉ có phần tóm tắt theo kết cấu cốt truyện của một bản truyện kể đại diện hoặc là tổng hợp các bản kể. Phần tóm lược này được bộc lộ phối hợp với việc lập danh sách liệt kê tên gọi của tất các văn bản truyện kể khác nhau của truyện đó và được gọi là một type truyện hay một kiểu truyện được sắp xếp theo từng loại thể và đánh số thứ tự”. Bài viết mà thi sĩ Trần Đăng Khoa trực tiếp đề cập đến mục từ số 8: Đi đánh Thần Hạn (tr.60) với nội dung tóm tắt là: Số lượng bản kể: Đi đánh Thần Hạn (Kinh). VHDGBL, 4-6- Dân tộc: Kinh. Vùng lưu truyền: Miền Nam. Thần Hạn hán uống rượu nhiều, khát nước hút cạn hết nước sông do thần Mây, thần Gió mang tới. Người kéo nhau đi kiện. Chàng trai cùng các vật giúp người đi kiện… Đạn sói bắn mù mắt thần Hạn hán, nước mắt thần chảy thành cơn mưa, máu thần thành bảy sắc cầu vồng mũi thần khạc ra sấm. Trong mục từ trên, cụm từ viết tắt VHDGBL, 4- 6 là nhằm chỉ nguồn tư liệu để soạn là cuốn văn học dân gian Bạc Liêu (Tư liệu số 208 ở Bảng viết tắt…), do PGS. Chu Xuân Diên (chủ biên), Nxb. Văn nghệ TP Hồ Chí Minh, năm 2005. Đây là công trình do Khoa Ngữ văn và Báo chí Đại học KHXH&NV - Đại học nhà nước TP Hồ Chí Minh thực hành, kết quả của các đợt sưu tầm (với 34 lượt giảng sư và 474 lượt sinh viên trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu). Thời kì sưu tầm là từ 29/10/2002 đến 17/11/2002 và từ 7/4/2003 đến 26/4/2003 (trích Lời nói đầu). Người kể lại câu chuyện cho nhóm sưu tầm là Hà Cẩm Vân, 1992, ấp 19, xã Phong Thạnh, huyện Giá Rai, tỉnh Bạc Liêu. Do đó, nếu coi kỹ thì bạn đọc sẽ biết cội nguồn của tư liệu này. Truyện “Đi đánh Thần Hạn” được xếp ở phần Thần thoại (từ trang 4 đến trang số 6). Từ khi cuốn sách “văn chương dân gian Bạc Liêu” được công bố đến nay đã có một độ lùi về thời kì và trong thời gian ấy không hề có một quan điểm phản hồi nào nên các tác giả này yên tâm sử dụng (có công khai nguồn trích dẫn, dùng). Năm 2011, “văn học dân gian Bạc Liêu” được nhà xuất bản Đại học nhà nước Hà Nội tái bản có bổ sung. Truyện “Đi đánh Thần Hạn” (từ trang 29 đến trang 31) cũng có nội dung như bản kể năm 2005. Như vậy, về nguyên tắc nhóm các tác giả cuốn “tự điển type truyện dân gian Việt Nam” đã sử dụng văn bản truyện kể đều có xuất xứ, ở dưới dạng tự sự và đã được công bố, xuất bản. Một hiện tượng không lạ Các tác giả công trình dấn, do trung thành với các bản sưu tầm đã được ban bố và chưa có điều kiện thẩm định nguồn của nguồn truyện kể dân gian này nên chưa đối chiếu các nguồn tài liệu khác nhau về type truyện này. Do đó đã không biết về trường ca “Đi đánh Thần Hạn” của Trần Đăng Khoa. Bìa cuốn văn chương dân gian Bạc Liêu Từ câu chuyện lầm lẫn thúc trên đây, chúng ta thấy rằng hiện tượng dân gian hóa các tác phẩm văn học viết và viết lại các tác phẩm văn chương dân gian không phải là ít gặp. Tỉ dụ, truyện “Quan Âm Thị Kính” đã được tác giả truyện thơ Nôm viết thành truyện Nôm cùng tên, hoặc truyện cổ tích Trạng Gầu đã được viết thành truyện “Tống Trân Cúc Hoa”, hay truyện cổ tích “Tú Uyên- Giáng Kiều” đã được viết thành truyện “Bích câu kỳ ngộ”. Hay trong lĩnh vực thi ca, bài ca dao nổi danh: Cày đồng đang buổi ban trưa/ Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày/ Ai ơi bưng bát cơm đầy/ Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần (Tục ngữ phong dao của Nguyễn Văn Ngọc, 1928) được cho là có nguồn cội từ bài thơ của Lý Thân (780 – 846) đời Đường, mà thi sĩ Khương có ích đã dịch trong tập Thơ Đường (Nhà xuất bản Văn hóa, Viện văn chương, 1962): Xới lúa trời đứng bóng / Mồ hôi đổ xuống đồng / Ai biết cơm trong mâm / Hạt hạt đều cay đắng. Na ná như vậy, bài ca dao thân thuộc về Hà Nội: Gió đưa cành trúc la đà/ Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương… cũng đã được in trong “Văn đàn bảo giám” của Trần Trung Viên. Những hiện tượng trên có thể dẫn ra rất nhiều, và đây đích thực là câu chuyện ưa nhưng cũng hết sức “chông gai” trong việc phân định các loại hình văn học cả đối với người sáng tác lẫn nghiên cứu văn chương, nghiên cứu folklore. Các nhà folklore đã gọi hiện tượng này là tác phẩm folklore có nguồn cội văn học. ** Vậy là một chấm dứt có hậu cho câu chuyện lùm xùm này, cuốn “tự vị type truyện dân gian Việt Nam” không cẩu thả đến mức lấy tác phẩm của Trần Đăng Khoa “nhét bừa vào cái bị có cái tên rất khoa học là sáng tác tập thể của dân gian” một cách vô căn cứ. Do đó, kết luận “các công trình được gọi là khoa học, cứ dựng lên để vét tiền dân vẫn diễn ra như cơm bữa” như mũi tên hiểm bắn lên “Thần Hạn”, có thể không trật trong một số công trình nào đó nhưng trong trường hợp này đã không trúng đích. Theo dõi câu chuyện, có độc giả đã bình luận rằng, sự lầm lẫn này là một tin vui đối với thi sĩ Trần đại đăng khoa vì tác phẩm đã được dân gian hóa, hay nói cách khác là bạt mạng hóa, nó đã đi vào đời sống và thân thuộc như chính sáng tác truyền miệng của quần chúng. #. Và vì sự cố này, cuốn “Từ điển type truyện dân gian Việt Nam” vốn dành cho đối tượng hẹp lại được nhiều người biết đến qua việc bực mình mà hóa PR dùm của thi sĩ nổi danh Trần đại đăng khoa... *"Theo tôi, bác Khoa nên mừng mới phải" Tôi là một trong những SV đi sưu tầm VHDG ở Bạc Liêu và cũng chính tôi cùng nhóm của mình đã thu thanh lại câu chuyện "Đi đánh Thần Hạn" qua lời kể của một bác gái ở BL. Sau này khi chúng tôi nộp các phiếu điều tra của mình về Khoa thì thầy cô trong Khoa đã soạn và chỉnh lý lại cả ngàn tác phẩm VHDG sưu tầm được và giữ lại chưa đầy 50% số đó để in thành sách VHDGBL. Tôi nghĩ có lẽ thơ của bác Khoa đã được dân gian đọc, thích, rồi nhớ, rồi truyền từ mẹ sang con, từ bà sang cháu... Nếu trách là trách người biên soạn cuốn VHDGBL khi chỉnh lý đã không biết đó là câu chuyện được phóng tác lại từ thơ của bác Khoa (mà làm sao mà biết hết được nhỉ?). Còn người làm Từ điển, người ta dựa vào cuốn tuyển tập đã xuất bản từ năm 2005 và đã tái bản (sao lúc đó không ai phát hiện ra là có thơ của bác Khoa trong đó nhỉ?)... Thì người ta có làm gì sai mà bác quy chụp nè đạo văn, nào tiêu tốn tiền tài nhà nước, nhân dân kinh thế. Theo tôi, bác Khoa nên mừng mới phải, vì thơ của bác coi như là sống vĩnh viễn với dân gian rồi. Mà cứ cái kiểu hùa nhau la rầy dù chưa nắm trong tay được cuốn tự vị Type và cuốn VHDGBL để xác minh thật hư thế này thì đúng là "thật kinh quá". Tôi là hậu sinh, mới chỉ lân la làm khoa học thôi mà thấy đoạn trường kiểu này thì chỉ muốn bỏ chạy lấy thân. Một comment trên vov.Vn đề tên Cựu sinh viên Khoa Văn Bảo Thư